Culture, ideology and consent: on contemporary myths*
by Vasiliki Papageorgiou
Ethnologist-Social Anthropologist, PhD
In this article I start by discussing Rolan Barthes’ contribution in the development of cultural studies, particularly focusing on his early and pioneering work “Mythologies”. Barthes elaborates an analysis of the mythical system and its function in cultural communication, drawing from a rich intellectual tradition, such as Marxism and semiotics. He uses the term “myth”, to analyze complex systems of meaning that construct ideology in a form of a Gramscian cultural hegemony. Myth conceals or distorts historical reality and it presents a consensual, naturalized, taken for granted view of culture.
Following this analytical path, I explore the recent France’s victory over the world cup. Images of this triumph, with the victorious homecoming celebrations, imply a unified and inclusive “frenchness” and construct the myth of a successful multicultural society. Then I proceed to other cultural forms popular in the contemporary western world, that can be theorized as myths. For example, Prince Harry and Meghan Markle’s royal wedding recently, became a global media event promoting the strong values of British monarchy, while a plethora of images convey the myth of the powerful Great Britain. Finally, I refer briefly to several examples of contemporary “myths” and I suggest areas for exploring postmodern popular culture in terms of the mythological semiotic system.
Κουλτούρα, ιδεολογία και συναίνεση: για τους σύγχρονους μύθους
γράφει η:
Βασιλική Παπαγεωργίου
Εθνολόγος- Κοιν. Ανθρωπολόγος, δρ
Τέλη δεκαετίας του ’50, ο Γάλλος φιλόσοφος Ρολάν Μπαρτ (Roland Barthes) με τις “Μυθολογίες” του, εκκινώντας από τη σημειολογία, εμπλουτίζει αποφασιστικά την πολιτισμική θεωρία, και ειδικότερα την ανάλυση των πολιτισμικών κειμένων. Ανοίγει, έτσι, ένα δρόμο για να τοποθετηθεί ο φακός εστίασης σε ζητήματα δημοφιλούς κουλτούρας του δυτικού καπιταλιστικού κόσμου, σε ένα πλαίσιο κριτικής προσέγγισης που αντλεί από τη μαρξιστική παράδοση και φαίνεται να αναζητά το ιδεολογικό υπόβαθρο των πολιτισμικών μορφωμάτων. [1]
Αυτήν ακριβώς την επικέντρωση στην ιδεολογία, υπηρετεί η αναλυτική έννοια του “μύθου” που επινοεί και χρησιμοποιεί ο Μπαρτ. Σύμφωνα με τον Μπαρτ και τη μέθοδο σημειωτικής που ακολουθεί, μπορούμε να εντοπίσουμε δύο “τάξεις σημασιοδότησης” κατά τη διαδικασία παραγωγής νοήματος. Η σημασιοδότηση πρώτης τάξης αποδίδει περίπου αυτό που θα ορίζαμε ως κυριολεξία ή αντικειμενικό, ουδέτερο νόημα. Η σημασιοδότηση δεύτερης τάξης, που ονομάζεται συμπαραδήλωση ή συνδήλωση, σχετίζεται με τις επάλληλες ακολουθίες νοημάτων, που δημιουργούνται συνειρμικά, παράγοντας πιο σύνθετες έννοιες.
Ο μύθος στο σημειολογικής αφετηρίας έργο του Μπαρτ, ανήκει στην τάξη της συμπαραδήλωσης.[2] Ένα από τα πιο γνωστά παραδείγματα που αναπτύσσει στις μυθολογίες του, και ειδικότερα στο επεξεργασμένο θεωρητικό κείμενο «ο μύθος σήμερα», δίνεται στη συνέχεια. Πρόκειται για την ανάλυση του εξώφυλλου του περιοδικού Paris Match, με το μαύρο στρατιώτη από κάποια γαλλική αποικία, ο οποίος αποδίδει στρατιωτικό χαιρετισμό στραμμένος προς τη γαλλική σημαία.
Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου μυθικού συστήματος, η μυθική έννοια που υποδηλώνεται είναι η γαλλική “αυτοκρατορικότητα”, δοσμένη ως αδιαμφισβήτητη φυσική αλήθεια, με τα χαρακτηριστικά, δηλαδή, του μυθικού λόγου: την παραμόρφωση της πραγματικότητας, την απαλοιφή της ιστορικότητας, την ακινητοποίηση στο χρόνο, την απλούστευση, τη φυσικοποίηση.
Η αναλυτική αυτή οπτική φωτίζει με ευρηματικό τρόπο την επικοινωνιακή δυναμική της κυρίαρχης ιδεολογίας, ενώ παραπέμπει στη γκραμσιανή έννοια της “πολιτισμικής ηγεμονίας” που αποσκοπεί στη δημιουργία ενός κοινού νου και στη συναίνεση. Οι μύθοι, έτσι, πολιτισμικοί κώδικες που ενσωματώνουν κοινές πολιτισμικές προσλαμβάνουσες, όπως αξιακό προσανατολισμό ή συλλογικές ταυτότητες, επιβάλλουν κατανοήσεις του κοινωνικού κόσμου σύμφυτες προς τα συμφέροντα των κυρίαρχων. Αποκτούν, δε, τη μορφή και το περιεχόμενό τους αξιοποιώντας τη συστηματική μιντιακή προβολή, όπως σε διαφημίσεις και καμπάνιες, ή τις πολυάριθμες απεικονίσεις δημόσιων θεαμάτων, (όπως πολιτικές/ θρησκευτικές τελετουργίες, αθλητικά γεγονότα μεγάλης εμβέλειας κ.λπ.).
Οι μύθοι αναπαράγονται και πολλές φορές αλλάζουν, όπως οι τελετουργίες, ακολουθώντας νέες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες. Σε αυτό το πλαίσιο – και σε μια αναλογία με την προαναφερθείσα εμβληματική εικόνα του μαύρου στρατιώτη της γαλλικής αποικίας – μπορούμε να τοποθετήσουμε τις εικόνες του πολύ πρόσφατου θριάμβου της Γαλλικής εθνικής ομάδας ποδοσφαίρου στο Παγκόσμιο Κύπελλο, που στην πλειοψηφία της έχει μαύρους, αφρικανικής καταγωγής παίκτες, στη σύνθεσή της, και να θεωρήσουμε ότι παράγουν μια νέα μυθολογία.
Η μυθολογία αυτή θα μπορούσε να αναλυθεί ως ακολούθως. Στο επίπεδο της καταδήλωσης (κυριολεξία) έχουμε τους πανηγυρισμούς για τη νίκη της εθνικής ομάδας της Γαλλίας στο Παγκόσμιο Κύπελλο στον τελικό αγώνα με την ομάδα της Κροατίας στις 15 Ιουλίου. Στο επίπεδο της συμπαραδήλωσης, όμως, είναι δυνατή η νοηματοδότηση με όρους μύθου: δηλαδή, αυτό που παρουσιάζεται ως μυθική έννοια είναι η “πολυπολιτισμική Γαλλία”. Ένα ισχυρό σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος, ικανό να ενσωματώνει τις, διαφορετικής προέλευσης και ταυτότητας, ομάδες, και, όπου, η γαλλική ταυτότητα γίνεται από όλους αποδεκτή ως ταυτότητα συμπερίληψης και όχι αποκλεισμού. Συνδηλώσεις τέτοιου είδους διευκολύνει το ίδιο το τελετουργικό πλαίσιο του ποδοσφαίρου, που παράγει κοινότητα και συλλογικότητα, και λόγους (discourses) του εθνικού συνανήκειν, ιδίως στην περίπτωση των εθνικών ομάδων.
60 χρόνια μετά την ανάλυση του Μπαρτ που είδαμε αρχικά, η γαλλική αποικιακή αυτοκρατορία έχει δώσει τη θέση της στη σημερινή γαλλική δημοκρατία, (με λίγες υπερπόντιες κτήσεις), στην οποία έχουν εγκατασταθεί μετανάστες από τις πρώην αποικίες της και κυρίως από την Βόρεια Αφρική. Στη δημόσια πολιτική ατζέντα της χώρας κυριαρχεί το ζήτημα της ενσωμάτωσης των μεταναστών και της εθνικής ταυτότητας σε μια πολυπολιτισμική, πολυεθνοτική Γαλλία– ιδιαίτερα σε περιόδους εντάσεων όπως τρομοκρατικές επιθέσεις ισλαμιστών τα τελευταία χρόνια. [3]
O μύθος, ωστόσο, δεν είναι απαραίτητο να αναγνωστεί ως τέτοιος, με τη μυθική του, δηλαδή, συνδήλωση. Άλλωστε, στην προαναφερθείσα περίπτωση, το θέμα μιας έντασης που βρήκε δημόσια έκφραση ήταν η αμφισβήτηση της “γαλλικότητας” των αφρικανικής καταγωγής παικτών της εθνικής ομάδας, με ειρωνικές αναφορές για την υπερ-αντιπροσώπευση των μαύρων σε αυτήν. Ο διάσημος μαύρος παρουσιαστής του σατιρικού τηλεοπτικού προγράμματος The Daily Show, Trevor Noah, προκάλεσε πολλές αντιδράσεις κάνοντας λόγο για “αφρικανική νίκη” στο Μουντιάλ: «Ναι! Η Αφρική κέρδισε το παγκόσμιο κύπελλο!». Μία από αυτές ήταν του Γάλλου πρεσβευτή στις ΗΠΑ Gérard Araud, ο οποίος διαμαρτυρήθηκε ισχυριζόμενος σε επιστολή του: «Η Γαλλία δεν αναφέρεται στους πολίτες της με βάση τις κατηγορίες της φυλής, της θρησκείας ή της καταγωγής. Για μας δεν υπάρχει ταυτότητα με “διαχωριστικές παύλες”», υπονοώντας μία ενιαία, χωρίς διακρίσεις “γαλλικότητα” – επανερχόμαστε, έτσι, στη χρήση του μυθικού λόγου. [4]
Άλλωστε, είναι πολύ σημαντικό, ότι ο μύθος – όμοια με τις τελετουργίες – είναι ένας ισχυρός συμβολικός λόγος που εγκαθιδρύει την κυρίαρχη τάξη πραγμάτων. Η δύναμη της φιλελεύθερης πολυπολιτισμικής Γαλλίας είναι εδώ ο κυρίαρχος ιδεολογικός λόγος. Παρόμοια, μια υπέρλαμπρη θρησκευτική τελετουργία μπορεί να μην είναι κάτι με το οποίο συμφωνούμε όλοι, όπως, π.χ., το άναμμα του αναστάσιμου φωτός, ωστόσο αυτό δεν αναιρεί το ότι εδώ ο μύθος της χριστιανικής πίστης και του θαύματος μεγεθύνεται.
Σήμερα, στη μετανεωτερική εποχή του θεάματος και της υπερβολικής ροής εικόνων και πληροφορίας, η αποπολιτικοποίηση όλων των όψεων της κοινωνικής ζωής, η έμφαση στις μικρές αφηγήσεις, η τάση απο-ιδεολογικοποίησης, που την χαρακτηρίζουν, δεν εξοβελίζουν τους μύθους από το πολιτισμικό μας ρεπερτόριο. Οι μύθοι εξακολουθούν να κατασκευάζονται, αξιοποιώντας ακριβώς την επικοινωνιακή διεισδυτικότητα της δημόσιας κουλτούρας. Πρόσφατα, ο βασιλικός γάμος του πρίγκιπα Χάρι, εγγονού της βασίλισσας Ελισάβετ, με την αμερικανικής καταγωγής Μέγκαν Μαρκλ, μεταβλήθηκε σε ένα παγκόσμιο κοινωνικό γεγονός, μέσω των ψηφιακών τεχνολογιών. [5] Αυτές οι πομπώδεις σύγχρονες τελετουργίες, διοχετεύουν το μήνυμα γύρω από τον ισχυρό θεσμό της βασιλείας που συνδέεται με την αίγλη της αλλοτινής βρετανικής αυτοκρατορίας. Εδραιώνοντας την πίστη στο θεσμό, εικόνες τέτοιου είδους, μπορούν να διαβαστούν ως μύθοι μιας κραταιάς σημερινής Μεγάλης Βρετανίας.
Οι μύθοι είναι μέρος της καθημερινής μας κουλτούρας, όπως κατέδειξε ο Μπαρτ στο σχετικό έργο του, σε μια εποχή που χαλαρά προσδιορίζεται ως το τέλος της νεωτερικότητας. Σήμερα ο μύθος, μπορεί να ανιχνευτεί σε μια πληθώρα πολιτισμικών παραστάσεων: ένα θεματικό πάρκο της Disney συμβάλει στην εδραίωση του αμερικανικού μύθου, ή η εικόνα της Ατζελίνας Τζολί σε ανθρωπιστική αποστολή, καθιερώνει το μύθο γύρω από την φιλανθρωπία των πλούσιων επωνύμων.
Στο μάρκετινγκ των ψηφιακών εφαρμογών ανευρίσκεται το μήνυμα της τεχνολογίας που λύνει όλα τα προβλήματα, ενώ σε μια καμπάνια εταιρικής κοινωνικής ευθύνης το “ανθρώπινο πρόσωπο” της καπιταλιστικής αγοράς. Δεν είναι υπερβολή, λοιπόν, να ισχυριστούμε, ότι η αποκωδικοποίηση του μύθου (το έργο, δηλαδή, ενός “μυθολόγου”, όπως τον αποκαλεί ο Μπαρτ), οδηγεί σε συνεκτικές – και, άρα, ιστορικά προσδιορισμένες – αφηγήσεις των συγκαλυμμένων, όσο και συγκεχυμένων, ιδεολογικών λόγων της μετανεωτερικότητας.
[8/8/2018]
Σημειώσεις
[1] Ρολάν Μπαρτ, 1973, [1957 γαλλική έκδοση] Μυθολογίες- Μάθημα, μτφρ. Κ. Χατζηδήμου, Ι. Ράλλη, Αθήνα: Κέδρος. Βλ. για μια σύντομη επισκόπηση https://en.wikipedia.org/wiki/Mythologies_(book)
[2] Ο μύθος, δηλαδή, στην πολιτισμική ανάλυση που εισηγήθηκε ο Μπαρτ, δε νοείται με την τρέχουσα χρήση του, ως μία ψευδής αφήγηση, ή με τη θέση που κατέχει στη φιλολογία και σε επιστήμες όπως η ανθρωπολογία ή η λαογραφία. Βλ. σχετικό λήμμα https://el.wikipedia.org/wiki/Μύθος
[3] Αξίζει εδώ η αναφορά στην πρόσφατη ταινία «Οι Μπλε – Μια διαφορετική ιστορία της Γαλλίας 1996-2016» («Les Bleus une autre histoire de France»). Το ντοκιμαντέρ αυτό, συγκεκριμένα, ανατέμνει τη γαλλική κοινωνία και πραγματεύεται όψεις επίκαιρων συγκρουσιακών ζητημάτων σχετικά με την υπηκοότητα, την εθνική ταυτότητα, το ανήκειν, μέσα από το φακό της γαλλικής εθνικής ομάδας ποδοσφαίρου στην εικοσαετή πορεία της από το 1996 ως το 2016, βλ. http://www.in2life.gr/14110/Movie.html
[4] Πληθώρα αναφορών στο διαδίκτυο, βλ. ενδεικτικά για μια συνοπτική παρουσίαση του θέματος που ανέκυψε, https://www.independent.co.uk/news/world/americas/trevor-noah-world-cup-joke-france-africa-french-ambassador-gerard-araud-daily-show-a8456466.html
[5] Μητροπούλου Ε., εφημ. το Βήμα, 20/05/2018, «Πάρτι στα ΜΜΕ για τον Χάρι και τη Μέγκαν».
*reposted from http://www.independent.gr/άρθρα/public-culture-online/ (with an added summary in English)
- Μάθε παιδί μου γράμματα: «Λόλα να ένα παγουρίνο».* Για την εταιρικοποίηση του νεοφιλελεύθερου σχολείου σήμερα - September 14, 2020
- Culture, ideology and consent: on contemporary myths - August 12, 2018
- Charlottesville 2017 και η φωνή των μαύρων: “I am not your negro” - September 29, 2017
Where can I find this in English?
Dear Shariq Khan
thank you for your interest
this is an article written in Greek at a Greek website. I reposted it here, adding only a brief summary in English.
I take as a starting point of analysis here the claim that dominant ideologies are so pervasive that we seldom even recognize them as such.
Drawing on the analytical path developed by Roland Barthes, my main preoccupation is to investigate contemporary myths. (Barthian) Myth is a symbolic system that has the capacity to conceal ideologies: using images, narratives and other media forms, naturalizes, de -historicizes and de- ideologicises the social world we live in and the power relations we are embedded in.
France’s victory images of the world cup, are the triumph of a modern successful multicultural society. Then, we may also consider how the ritual of the recent British wedding – that became a global media event – establish the powerful myth of eternal British Monarchy!
Other cultural forms may be decoded or “read” as mythical systems: for example an advertising campaign promoting Corporate Cultural Responsibility may creates the myth of “good Capitalism” with a human face.
I wish I had the time to translate this article in English, but I’m thinking of writing something on neoliberal hegemony soon, an article for this blog- in English that focuses on advertising campaigns of Corporate Cultural Responsibility…