Μάθε παιδί μου γράμματα: «Λόλα να ένα παγουρίνο».* Για την εταιρικοποίηση του νεοφιλελεύθερου σχολείου σήμερα

(Neoliberal education and the corporatization of schools in contemporary Greece)

Γράφει η

Βασιλική Παπαγεωργίου

Εθνολόγος- Κοιν. Ανθρωπολόγος, Δρ

In this article, I discuss the recent neoliberal turn in Greek education. In Greece it is the state that traditionally delivers education services directly and thus exercises ideological control over public schools, promoting certain values, cultural norms or worldviews. However, for the past two decades, there has been a crucial shift, while the  role of the private sector   in education gradually increases.  Today, private actors, such as  corporations, NGOs  or charitable foundations, provide education services through various projects, competitions or sponsorship in schools.  As I argue here, this private intervention results to hidden and underestimated consequences in the broader cultural and cognitive domain for the young students. They educate to market-based, competitive and consumerist values and acquire a new managerial ethos. In addition, they are indoctrinated  into the world of technological fetishism. Furthermore, critical thought is losing ground  and is replaced by the hidden or concealed  language of neoliberal hegemony.

Κάτι έχει αλλάξει στη  σχολική εκπαίδευση τις τελευταίες τουλάχιστον δύο δεκαετίες, όπως προδίδει η επίδειξη μιας μάλλον μεγάλης εξωστρέφειας του σχολείου, δηλαδή η εμπλοκή του σε δράσεις και προγράμματα που το συνδέουν με διάφορους εξω- σχολικούς φορείς. Και δεν αναφέρομαι τόσο σε συμβατές με την παραδοσιακή σχολική εκπαίδευση εξελίξεις,  όπως η ανάπτυξη π.χ. της μουσειοπαιδαγωγικής, αλλά, κυρίως, στου είδους που σχετίζεται με τις εταιρικές χορηγίες, καθιστώντας το σχολείο δέσμιο,  υπό τον κλοιό, του εταιρικού μάρκετινγκ, σημείο στο οποίο επικεντρώνεται και το παρόν κείμενο.

Γιατί, πράγματι, η κατεστημένη τάξη πραγμάτων στα τής υποχρεωτικής εκπαίδευσης, έχει δεχτεί μετατοπίσεις από όσα, ενδεικτικά λέγοντας, αναλύονται στο γνωστό συλλογικό έργο  έκδοσης του 1997,  “Τι είν’ η πατρίδα μας;” Εθνοκεντρισμός στην εκπαίδευση (υπό την επιμέλεια των Ά. Φραγκουδάκη και Θ. Δραγώνα). H σχολική εκπαίδευση παραμένει  μεν επίμονα προσδεδεμένη στις επιταγές, προσδοκίες και ιδεολογικές προσλαμβάνουσες του εθνικού κράτους. Παράγει μπόλικο εθνοκεντρισμό και δίνει αρκετές δόσεις παραδοσιακών αξιών από τις λεγόμενες συντηρητικές.

Αλλά, η κριτική στο εθνοκεντρικό περιεχόμενο της εκπαίδευσης  –  πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας–, που εξακολουθεί και σήμερα να διεξάγεται με τους ίδιους όρους, αφήνει συχνά απ’ έξω εξελίξεις που αυτή τη στιγμή είναι εξίσου διαμορφωτικές των προσανατολισμών της μαθητικής/νεανικής ταυτότητας και της ιδεολογικής της  συγκρότησης.

Θα ήταν σκόπιμο, ως αφετηρία,  να υπογραμμιστεί από μια αναλυτική σκοπιά το γενικότερο θεωρητικό σχήμα, σύμφωνα με το οποίο, εκτιμάται  γενικά, ότι μια μακρά περίοδος νεωτερικότητας με την αντιστοιχία της στο  εθνικό κράτος και τη μονοδιάστατη αφήγησή του έχει ξεθωριάσει προ δεκαετιών (βλ. ενδεικτικά S. Hall  και B. Gieben, Η Διαμόρφωση της Νεωτερικότητας: Οικονομία, Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισμός).

 Σταδιακά τη θέση της καταλαμβάνει η παγκοσμιοποιημένη κοινωνία του μετανεωτερικού ύστερου καπιταλισμού, με διαφορετικό και μάλλον συρρικνωμένο το ρόλο του εθνικού κράτους, και προτεραιότητες που θέτει η “τέταρτη βιομηχανική επανάσταση”. Εδώ υιοθετώ τη σκοπιά που, ακολουθώντας το David Harvey (ενδεικτικά,  Νεοφιλελευθερισμός: Ιστορία και παρόν) αλλά και τις αναλύσεις του ύστερου Bourdieu  (Pierre Bourdieu, Αντεπίθεση πυρών), συνδέει τις εξελίξεις αυτές με την εγκαθίδρυση του νεοφιλελεύθερου προγράμματος της άκρατης οικονομίας της αγοράς.

Σήμερα, με δραματικές αλλαγές και μετατοπίσεις στο περιεχόμενο, στις προτεραιότητες, στις αξίες, η Ελλάδα ακολουθεί τον κοινό ευρωπαϊκό προσανατολισμό στην εκπαίδευση, ευθυγραμμισμένο εδώ και χρόνια με τη νεοφιλελεύθερη πολιτική ατζέντα. Σε όλες τις  βαθμίδες της σχολικής εκπαίδευσης, διακινούνται από την κεντρική πολιτική σκηνή της Ευρωπαϊκής Ένωσης μία ποικιλία από  προγράμματα, projects, διαγωνισμούς που συνοδεύονται από  πληθώρα  χορηγιών, και επιδεικνύουν μία σαφή προσαρμογή στις ευνοϊκές προς το νεοφιλελευθερισμό αξίες και συμμορφώσεις.

Η υλοποίηση, άλλωστε, των παραπάνω προϋποθέτει ότι το  σχολείο τυπικά μόνο  παραμένει  υπό την κηδεμονία και στενή εποπτεία του κράτους, αφού στην πραγματικότητα εξασθενεί η αποκλειστικότητα αυτού του δεσμού. Το χώρο που ανοίγεται καταλαμβάνουν ως στρατηγικοί εταίροι στα σχολεία μια σειρά από δρώντες όπως, μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί  παγκόσμιας εμβέλειας, εταιρείες μέσω της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, κοινωφελή ιδρύματα επιχειρηματικών ομίλων.

Η δραστικότερη συνέπεια της παραπάνω επέμβασης που περιγράφω, είναι η μύηση των μαθητών στην εταιρική κουλτούρα, που αποτελεί ένα, πλέον, καλά συναρμολογημένο σύνολο ιδεών, πρακτικών, πεποιθήσεων, και κατευθύνσεων για την κοινωνική οργάνωση και την πολιτισμική πρακτική. [1]

Οι μαθητές εκπαιδεύονται σε θέματα αιχμής (που αναπτύσσονται πολύ λιγότερο ή με άλλους τρόπους στην τυπική μάθηση η οποία εξαρτάται   από το βασικό αναλυτικό πρόγραμμα) όπως η πράσινη οικονομία, οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, η κοινωνία πολιτών και οι ΜΚΟ, η ψηφιακή τεχνολογία και οι χρήσεις της, η οικονομική ανάπτυξη και η επιχειρηματικότητα, η ευρωπαϊκοί Ένωση και οι θεσμοί της.

Όλα αυτά τα θέματα προσεγγίζονται μέσα από την έμμεση συγκάλυψη του ιδεολογικού τους φορτίου, αποκρύπτοντας ζητήματα κοινωνικών ανισοτήτων και εταιρικών συμφερόντων, και προσπαθώντας να ενσταλάξουν  μια κουλτούρα της συναίνεσης στην κυρίαρχη τάξη πραγμάτων. Η προσέγγισή τους είναι επιλεκτική και η υπόρρητη ιδεολογική τους μονομέρεια σχεδόν προπαγανδιστή.  

Τα παιδιά, έτσι, εκπαιδεύονται πάνω σε πρότυπα και αξίες κατάλληλα για την αποδοχή της νεοφιλελεύθερης οικονομικής/πολιτικής ατζέντας, και διαμορφώνουν την υποκειμενικότητά τους μέσα από νέες γνωστικές πειθαρχίες.  Αποκτούν το διαχειριστικό έθος του επιχειρηματικού ανταγωνιστικού ανθρώπου της αγοράς, δεξιότητες επιχειρηματικής καινοτομίας ή project management. Συνηθίζουν στην ιδέα της επίλυσης προβλημάτων μέσω έξυπνων εφαρμογών (apps), που ενδύονται το περιτύλιγμα του τεχνολογικού θριάμβου. Εθίζονται στον τεχνολογικό φετιχισμό, όταν για παράδειγμα, μαθαίνουν από την τάδε εταιρεία- χορηγό προγράμματος, ότι «ένα ipad αντικαθιστά βιβλία και παραδοσιακή μάθηση», ή, αλλού, εξοικειώνονται με την ιδέα του εποικισμού του Άρη, ως ορθολογική διαχείριση των κοινωνικών/ περιβαλλοντικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο πλανήτης μας. [2]

Ουσιαστικά, δηλαδή, πιο προβληματική είναι η φυσικοποίηση της κυρίαρχης κοινωνικής και πολιτισμικής τάξης, η συγκάλυψη του ιδεολογικού φορτίου, όπως έθιξα παραπάνω, με την προσπάθεια αδρανοποίησης της κριτικής σκέψης των μαθητών, που ενισχύεται από τη βαθμιαία υποχώρηση των ανθρωπιστικών σπουδών και των κοινωνικών επιστημών.

Παράλληλα, και όχι λιγότερο σημαντικά,  μυθοποιείται,  ως αποτέλεσμα, συνολικά η ευεργεσία των ιδιωτών και των εταιρειών που προσφέρουν από γεύματα και σχολικό εξοπλισμό, ως είδη υγιεινής, καθιστώντας τους μαθητές εύκολους στόχους του εταιρικού μάρκετινγκ. Κυριολεκτικά το σχολείο σήμερα βρίσκεται υπό τον κλοιό της εταιρικής ηγεμονικής κουλτούρας. Η εταιρικοποίηση του σχολείου αποτελεί τον προθάλαμο για το επόμενο στάδιο  της τριτοβάθμιας, πανεπιστημιακής, και επίσης εταιρικοποιημένης πλέον, εκπαίδευσης.

Η πολιτική οικονομία εξάπλωσης του νεοφιλελευθερισμού και αγοραίας εισχώρησής του σε όλα τα κρίσιμα πεδία παραγωγής γνώσης έχει, λοιπόν, δημιουργήσει νέα δεδομένα στο χώρο της εκπαίδευσης, εγκαθιδρύοντας σταδιακά μια ηγεμονική κουλτούρα, της οποίας ωστόσο το περίγραμμα δεν είναι άμεσα διακριτό και η λογική εύκολα κατανοητή ως τέτοια. Θα πρέπει τότε μάλλον να πούμε ένα  ρέκβιεμ για τη Λόλα του πάλαι ποτέ θρυλικού αλφαβητάριου  … αυτή τώρα θα αφήσει το ταπεινό της μήλο και θα αναζητήσει το “οικολογικό”  παγουρίνο  και τον ευεργέτη της.[3]

 12/9/2020

Σημειώσεις

*ο τίτλος κωδικοποιεί τρεις συμβολικές αναφορές-μηνύματα: Το “Μάθε παιδί μου γράμματα”,  υπονοεί την πασίγνωστη ταινία (1981, σκηνοθεσία του Θ. Μαραγκού), όπου η εκπαίδευση ως εξουσιαστική δομή στην ελληνική κοινωνία είναι βασικός πυρήνας της.  Η “Λόλα” είναι το πρόσωπο που πρωταγωνιστεί στο θρυλικό αλφαβητάρι της μεταπολεμικής περιόδου (δεκαετίες 50-70) με τις αγαπημένες μικρές φράσεις που εντυπώθηκαν στη συλλογική μας μνήμη  όπως «Λόλα, Να ένα μήλο». Για τα παγούρια της σημερινής εποχής αναφέρομαι στη σημείωση τρία.

[1] Ένα σχεδίασμα της νεοφιλελεύθερης ηγεμονίας επί του συμβολικού με αναφορές στην εταιρική κουλτούρα επιχειρώ στο άρθρο μου,  «Η συμβολική διάσταση της νεοφιλελεύθερης κυριαρχίας στη σύγχρονη Ελλάδα: Μια κριτική ανθρωπολογική προσέγγιση του πολιτικού»,     http://www.hellenicsociology.gr/sites/default/files/eke_conference_book_v310119.pdf

 [2] Δεν έχουν αναφερθεί στο πλαίσιο αυτού του άρθρου ονόματα εταιρειών και προγραμμάτων, μπορεί όμως εύκολα κάποιος με απλή αναζήτηση στο διαδίκτυο να βρεθεί στο σύμπαν των εταιρικών συνεργασιών στα σχολεία.

[3] «Πάνω από 600.000 παγούρια, δωρεά του Ιδρύματος Αθ. Λασκαρίδη, είναι ήδη καθ’οδόν προς όλους τους μαθητές δημοτικού (δημόσιων & ιδιωτικών σχολείων) της χώρας. Μέτρο που και προστατεύει την υγεία των παιδιών μας και ταυτόχρονα καλλιεργεί την περιβαλλοντική τους συνείδηση» ανακοινώνει και στο Twitter η υπουργός Παιδείας Νίκη Κεραμέως.

Leave a Reply