*reposted from www.independent.gr
γράφει η Δρ Βασιλική Παπαγεωργίου Εθνολόγος- Κοινωνική Ανθρωπολόγος
Malcolm X, Martin Luther King, Medgar Wiley Evers
Τα επεισόδια στο Σάρλοτσβιλ της Βιρτζίνια, (Charlottesville, Virgnia), αρθρώνονται στην ακολουθία ενός κορμού γεγονότων ιστορικά προσδιορισμένων και στενά συνδεδεμένων με το ζήτημα του ρατσισμού και των φυλετικών σχέσεων στις ΗΠΑ.
Οι συγκρούσεις που έλαβαν χώρα κατά το φετινό Αύγουστο, συνέβησαν ανάμεσα σε διάφορες ακροδεξιές φασιστικές οργανώσεις, μεταξύ των οποίων και η Κου Κλουξ Κλαν, και ομάδων αντιρατσιστών. Αντικείμενο διαμάχης, το άγαλμα του Robert Edward Lee, εμβληματικής φυσιογνωμίας του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου, στρατηγού των δυνάμεων του νότου, τοποθετημένο στο Emancipation Park του Charlottesville. Το αίτημα για την απομάκρυνση του μνημείου, είχε διατυπωθεί από πολλές μεριές, τοπικές αρχές και οργανώσεις, ήδη από το 2016, με την κατηγορία των ρατσιστικών συνδηλώσεων και των διχαστικών συνεπειών του στην κοινότητα.
Ο αμερικανικός νότος έχει μετατραπεί εδώ και δεκαετίες σε θέατρο συγκρούσεων γύρω από τη διαχείριση μνήμης και πολιτισμικής κληρονομιάς. Μνημεία και σύμβολα, όπως, το άγαλμα του στρατηγού Lee, ή, η ομοσπονδιακή πολεμική σημαία (Confederate Flag: η σημαία των αποσχισθέντων δουλοκτητικών πολιτειών του νότου), υλικά τεκμήρια που παραπέμπουν σε ένα “βαρύ” ιστορικό παρελθόν, καθίστανται πεδία δυναμικής πολεμικής. [1]
Ακραίοι ρατσιστές, θιασώτες της πολιτισμικής κληρονομιάς του νότου, και υπερασπιστές της λευκής ανωτερότητας (white supremacy), έρχονται σε σύγκρουση με υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κυρίως με την κοινότητα των μαύρων.
Το τι σημαίνει να είσαι “μαύρος” σήμερα, είναι ένα πολιτικό ζήτημα ταυτότητας, μια επίμονη αναμέτρηση με το παρελθόν και τη μνήμη και, αναπόφευκτα, σύγκρουση και διαμφισβήτηση επί της δημόσιας αμερικανικής ιστορίας.
Η Dorothy Counts, μαύρη μαθήτρια, καθώς λοιδορείται ενώ προσπαθεί να εισέλθει στο χώρο του “λευκού” σχολείου, στο Charlotte, το 1957
Η έννοια της φυλής, [2] παραμένει μια ισχυρή οργανωτική κατηγορία λόγου (discourse) και πρακτικών, εμπεδωμένη στο σύστημα μακροχρόνιας υποτέλειας των μαύρων από τους ευρωπαίους λευκούς άποικους. Οι βιολογικές καταβολές του όρου, τροφοδοτούν ανεμπόδιστα τη ρατσιστική ιδεολογία, σε καθαρά αναγνωρισμένα ως ρατσιστικά εγκλήματα αστυνομικών αρχών κατά μαύρων, χωρίς παύση, τις τελευταίες δεκαετίες.
Η συνεχιζόμενη αυτή κατάσταση βίας προκαλεί ένα σφοδρό κύμα αντιδράσεων σήμερα, παράλληλα με το να φέρνει στο προσκήνιο τη “φωνή” των μαύρων: τα κινήματα κα τις ηγετικές τους φυσιογνωμίες, τον αγώνα για το λόγο, την αναπαράσταση και εκπροσώπηση, τη δική τους πολιτιστική παραγωγή, δημιουργία και διανόηση.
Μαύροι στην κυρίαρχη Αμερικανική απεικόνιση: καλοί ως “υπηρέτες”
Η διαδρομή της συγκρότησης του “μαύρου” υποκειμένου, των “μαύρων”, της “μαυρότητας” (“blackness”), και των ποικίλων προσδιορισμών ονοματοδοσίας, (“μαύρος”, “νέγρος”, “αφροαμερικάνος”), κοινωνικών κατηγοριών που ήταν προϊόν ετεροπροσδιορισμού και αυτοπροσδιορισμού με την ενσωμάτωση του κυρίαρχου λευκού “βλέμματος”, είναι αδύνατο να καταγραφεί χωρίς αυτή τη “φωνή”. Τούτο δεν σημαίνει ότι οι μαύροι αποτελούν ομοιογενή κατηγορία. Ο λόγος τους, αυτό που αποκαλώ εδώ “φωνή”, δεν είναι ενιαίος, αφού, τέμνεται με κατηγορήματα της τάξης, του φύλου, της θρησκευτικής ταυτότητας, του εθνοτικού ανήκειν, καθώς και με τις ατομικές τους βιοϊστορίες.
Όμως, τις πολλαπλές αυτές εκφράσεις του λόγου, διατρέχει ένας ιδεολογικός προσανατολισμός αντίστασης και αντίδρασης στη λευκή καταπίεση. Συγκροτεί μια μαύρη φωνή ριζοσπαστική, που αμφισβητεί τα πρωτεία του λόγου των λευκών και τις αναπαραστάσεις τους, τόσο για τη μαύρη φυλή όσο και για την αμερικανική ιστορία.
Αυτή είναι η φωνή τού «Δεν είμαι ο νέγρος σου» («I am not your Negro»). Ταινία ντοκιμαντέρ, σκηνοθετημένη από τον Αϊτινής καταγωγής, πολιτικό ακτιβιστή, Raoul Peck, είναι βασισμένη στο ανολοκλήρωτο έργο του μαύρου συγγραφέα και κριτικού στοχαστή James Baldwin (1924-1987), Remember This House. Το ντοκιμαντέρ, από την πρεμιέρα του πέρυσι (Σεπτέμβρης 2016, Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Τορόντο), αλλά και κατά τις προβολές του το τρέχον έτος 2017, είχε ιδιαίτερα θετική ανταπόκριση σε κοινό και κριτικούς, προτάθηκε για Όσκαρ (89η απονομή: στην κατηγορία καλύτερου ντοκιμαντέρ), και για μια σειρά από βραβεύσεις σε κινηματογραφικά φεστιβάλ, κάποιες από τις οποίες κέρδισε.[3]
1963, η ιστορική πορεία προς την Ουάσιγκτον για δουλειά και ελευθερία
Το Remember This House, περιστρέφεται γύρω από τις ηρωικές μορφές των ηγετών του κινήματος των μαύρων και προσωπικών φίλων του James Baldwin, των δολοφονηθέντων Medgar Wiley Evers (1925-1963), Malcolm X (1925-1965) και Martin Luther King, (1929 -1968). Στο «I am not your negro», ο σημαντικός μαύρος διανοούμενος ακούγεται μέσα από τις σημειώσεις του έργου του, τους στοχασμούς του και αρχειακό υλικό από εκπομπές στην τηλεόραση και ομιλίες του. Το ντοκιμαντέρ δένουν πλάνα ταινιών του αμερικανικού κινηματογράφου, θεάματα της μαζικής κουλτούρας που αποθεώνουν την επιφανειακά ευτυχισμένη, λευκή Αμερική, αλλά και σκηνές της λευκής αγριότητας, βίαιων συγκρούσεων και αναταραχών, στιγμιότυπα που αποθανατίζουν τις ζωές των μαύρων αγωνιστών, ενώ γίνονται αναφορές σε πληθώρα γεγονότων που σημάδεψαν τη σύγχρονη αμερικανική ιστορία φυλετικών σχέσεων.
“Λευκή” βία
Στην αφήγηση του James Baldwin οι “μαύροι” ή “νέγροι” (ονοματοδοσία που χρησιμοποιείται από τον ίδιο το συγγραφέα με υπαινικτική ειρωνεία), είναι επινόηση των λευκών. Ως επινόηση, τον ακούμε να διατυπώνει, «η φυλή αποτελεί μεταφορά της εξουσίας». Η ίδια η αμερικανική ιστορία είναι η ιστορία των φυλετικών σχέσεων εξουσίας που αφαιρεί από το μαύρο υποκείμενο την ανθρώπινη υπόσταση, το λόγο και την έκφραση, τη συνείδηση της κατάστασής του, τη δυνατότητα αναστοχασμού. [4]
Ο μαύρος της Αμερικής, είναι αθέατος για τη λευκή – αλλά και καπιταλιστική, δυτική με τις λέξεις του αφηγητή – κυριαρχία. Η ματιά της ταινίας είναι βαθιά διεισδυτική στον τρόπο με τον οποίο στήνει ένα σκηνικό μακραίωνης, απόλυτης κυριαρχίας, του λευκού “βλέμματος” στον κόσμο των μαύρων. Μόνο τρόμος, απέχθεια, μίσος μπορεί να γεννηθούν από τέτοια βιώματα και μια αλλοτριωμένη συνείδηση της πραγματικότητας, όπως ξεκάθαρα ξετυλίγεται στο νήμα της αφήγησης της ταινίας: μεγαλώνοντας ως μαύρος στην Αμερική, ανακαλύπτεις αργότερα στη ζωή σου ότι, μικρό παιδί, θαύμαζες την εικόνα του Garry Cooper, του ήρωα που σκότωνε Ινδιάνους, αλλά τελικά “Ινδιάνοι” ήταν οι ίδιοι, τα μέλη της δικής σου φυλής.
Σκοτώνοντας Ινδιάνους: χολιγουντιανός κινηματογράφος
Επιχειρώντας να συνενώσει τις διαφορετικές φωνές που έχουν αρθρωθεί ιστορικά στο κίνημα για τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα των μαύρων, και εκφραστεί σε ήπιες ή βίαιες μορφές αντίδρασης, ο James Baldwin, προτείνει τη δύναμη του λόγου των μαύρων.
Το διανοητικό εγχείρημα που αποτυπώνεται στο έργο του δεν είναι εύκολη υπόθεση, καθώς διεκδικεί μια επαναθεώρηση των βασικών αρχών αντίληψης και κατασκευής της αμερικανικής κοινωνικής πραγματικότητας και ιστορίας. Απαιτεί την αφαίρεση του λόγου για τους μαύρους από αυτούς που ισχυρίζονται ότι τους εκπροσωπούν, δηλαδή, από τον ηγεμονικό λευκό λόγο. Αυτό συνιστά μια συμβολική βία. «Δεν είμαι ο νέγρος σου», είναι μια λεκτική εκφορά ρήξης ή στις σκέψεις του ιδίου: Χτυπάς το κατεστημένο του δυτικού κόσμου, όταν υπάρχεις σε αυτόν, διεκδικώντας μια θέση διαφορετική από αυτή που σου αποδόθηκε, του δούλου και υπηρέτη, του αποδιωγμένου στο γκέτο, της ευχάριστης καρικατούρας σε τηλεοπτικά σόου, αυτού που δεν αντιλέγει, σιωπά, ξεχνά και σβήνει από τη μνήμη ή εν τέλει συγχωρεί.
Uncle Tom’s Cabin (εδώ στη βωβή ταινία του 1927): δύο σκηνές από το πασίγνωστο έργο («η καλύβα του μπαρμπά-Θωμά»), τα βασανιστήρια του σκλάβου Tom και η πράξη της συγχώρεσης
Σε αυτό το σημείωμα, με αφορμή το αιματηρό Σάρλοτσβιλ του Αυγούστου, παρουσίασα το επίκαιρο πρόσφατο ντοκιμαντέρ, “I am not your negro”, ως ένα παράδειγμα προς την κατεύθυνση διερεύνησης του σύγχρονου αγώνα ανάδειξης της φωνής των μαύρων. Τα ζητήματα φυλετικών σχέσεων και ρατσισμού αποτελούν μια κατεπείγουσα πρόκληση για την κοινωνική επιστήμη, να ξαναδεί τα θεωρητικά πλαίσια και αναλυτικά εργαλεία μέσω των οποίων θα ερμηνεύσει σύγχρονα ζητήματα πολιτικών των ταυτοτήτων και της αναπαράστασης και θα αναπτύξει μια προβληματική γύρω από τη δημόσια κινήματα χειραφέτησης και αντίστασης. [5]
[28/9/2017]
Σημειώσεις*
*Οι εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο είναι δικά μου επιλεγμένα screenshots από το βίντεο της ταινίας
[1] Βλ. για τη διχαστική πολιτισμική κληρονομιά του νότου στην Αμερική, Steven Hoelscher, «Heritage», 2006, στο συλλογικό A Companion to Museum Studies (επιμ. Sharon Macdonald, Blackwell Publishing).
[2] Βλ. κριτική στην εφημερίδα Guardian, Jordan Hoffman, 20/10/2016, «I Am Not Your Negro review – James Baldwin’s words weave film of immense power», στον ιστότοπο: https://www.theguardian.com/film/2016/oct/20/i-am-not-your-negro-review-james-baldwin-raoul-peck
[3] Η κοινωνική θεωρία απορρίπτει τη χρήση της έννοιας της φυλής (race) αναλυτικά ως βιολογικής πραγματικότητας. Επιχειρεί όμως να διερευνήσει τη φυλή ως κοινωνική κατασκευή με πραγματικά αποτελέσματα, ως ιδεολογικό μηχανισμό παραγωγής ανισοτήτων και διακρίσεων, καθεστώτων γνώσης και εξουσίας.
[4] Οι σκέψεις αυτές παραπέμπουν και στο εμβληματικό έργο του ριζοσπάστη φιλόσοφου και ψυχίατρου Frantz Fanon, Black Skin, White Masks.
[5] Ο αντίκτυπος των γεγονότων και η συζήτηση που ανοίγει στο χώρο της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας αποτυπώνεται διαδικτυακά, βλ. «Resources for Understanding Race After Charlottesville», 18/9/2017, στο online ανθρωπολογικό blog, Savage Minds
https://savageminds.org/2017/09/18/resources-for-understanding-race-after-charlottesville/
- Μάθε παιδί μου γράμματα: «Λόλα να ένα παγουρίνο».* Για την εταιρικοποίηση του νεοφιλελεύθερου σχολείου σήμερα - September 14, 2020
- Culture, ideology and consent: on contemporary myths - August 12, 2018
- Charlottesville 2017 και η φωνή των μαύρων: “I am not your negro” - September 29, 2017